Kven råder over din død?
Retten til liv er stadfesta i menneskerettane, men kva med retten til å døy? Tony Niclinson blei nekta sitt ønskje om dødshjelp og måtte svelte seg sjølv ihjel.
Av Erling Lorentzen
Torsdag 16. August i år er internasjonal presse vitne til korleis Tony Nicklinson (58) bryt saman i gråt etter at den britiske lagmannsretten nektar å innfri tobarnsfaren sitt mest inderlege ønskje: Å få hjelp til å døy.
Heilt sidan Nicklinson vart ramma av slag under ei forretningsreise til Aten i 2005, har han vore lam frå haka og ned, og ute av stand til å røre seg på eiga hand. Dette er ein tilstand media gjerne kallar locked-in syndrome; det å vere fanga i sin eigen kropp. Medan kroppen til Tony er øydelagt for godt, har han lang forventa levetid og hjernen hans fungerer akkurat som den skal. Gjennom avisartiklar og aktive oppdateringar på twitterkontoen sin skildrar han livet som eit nedverdigande tilvære fylt av apati, pinsle og skam der han må ha hjelp til kvart minste daglege gjeremål. Sikker på at situasjonen hans berre vil bli verre med alderen, går Nicklinson til sak mot staten der han krev at han må få assistanse til å ta sitt eige liv.
«Det er viktig for meg,» seier han i ein kronikk i The Wiltshire times «om eg vinn saka mi i retten (…) betyr dette at eg vil få ein smertefri død kvar eg vil og når eg vil. Om eg tapar kan eg sjå fram mot eit stadig meir miserabelt liv heilt til eg døyr av naturlege årsakar eller svelt meg sjølv i hel»
Men denne forma for dødshjelp er forbode i britisk lov, og Tony Nicklinson får ikkje heilt overraskande avslag frå lagmannsretten. Etter at dommen blir kjend for Nicklinson, nektar han å ete mat eller ta inn noen form for næring, og ei knapp veke seinare dør han i sin eigen heim. Tony Nicklinsons liv og død er ein av mange faktorar som gjer at debatten om aktiv dødshjelp nok ein gong rasar i europeiske media. Fleire samfunnsdebattantar har tatt til orde for at eit autonomt menneskje må kunne å ha retten til å velje å avslutte livet på den måten dei sjølv meiner er verdig. Samtidig peikar andre på dei etiske og helsemessige problemstillingane ei legalisering av eutanasi byr på. Religioner.no har tatt ein prat med to nordmenn med ulik livssynsbakgrunn som er svært engasjerte i eutanasispørsmålet.
Jeg vil ikke gi dødelig gift til noen som ber om det, heller ikke gi råd til hvordan de kan avslutte sitt liv (Den hippokratiske legeed).
Kristne legar vil verna om livet
– Ein lege skal ikkje utføre handlingar som har for mål å framskunde døden.
Olav Magnus Fredheim er styreleiar for Norges kristelige legeforening (NKLF), og meiner ei legalisering av eutanasi vil føre til eit kaldare samfunn.
–Det ville sende ut signal om at livet ikkje lenger er ukrenkeleg. Dessutan ville det innebere at kvar enkelt måtte ta aktiv stilling til om ein vil leve eller om ein vil døy. Enkelte pasientar som kanskje føler at dei er ei byrde for vener og familie ville bli offer for eit urimeleg negativt press i ein slik situasjon.
I tillegg til vervet i NKLF jobbar Fredheim som anestesilege ved Rikshospitalet i Oslo, er smerteforskar ved NTNU og har tidlegare arbeidd som overlege på smerteteamet på St. Olavs Hospital. Han har derfor lang erfaring med å behandle lidande og døande pasientar.
– Eg har sett korleis ønsket om å døy kan gå i bølgjer. Når symptoma som var årsak til dødsønskjet blir lindra, vil pasienten heller leve. Eg trur ikkje at politikarar og andre som argumenterer for eutanasi utifrå enkeltpasienthistoriar ser korleis konsekvensar ei legalisering vil ha for andre pasientgrupper enn dei som kjem fram i media.
Eit utval leda av den tidlegare britiske Labour-politikaren Charles Falconer, har tatt til orde for at det ein kallar assistert sjølvmord burde bli lovleg i England dersom pasienten mellom anna har eitt år igjen å leve, er mentalt frisk og er i stand til å medisinere seg sjølv. Fleire her i landet argumenterer også for ein liknande modell. Fredheim meiner det ville vere svært problematisk å etterleve kriteria av denne typen.
– Den etiske skilnaden mellom å leggje alt til rette for at pasienten skulle kunne ta livet av seg sjølv og det å ta livet av pasienten er svært liten. Forskjellen vil eventuelt vere at dette er eit tilbod som berre dei sterkaste og friskaste pasientane kan dra nytte av, medan andre pasientar ville vere for svake til å gjere dette på eiga hand.
Eit av dei uttalte måla til Norges kristelige legeforening er « å verne om livet fra unnfangelse til naturlig død», og det er derfor kanskje ikkje overraskande at organisasjonen har vore ei aktiv røyst i debatten og eit motstykke til dei som ønskjer at eutanasi skal vere ein del av norsk helsesystem.
– Ein skal alltid vere forsiktig med hevde at noen som meiner noe anna enn ein sjølv ikkje kan vere kristen. Det finst så klart kristne som argumenterer for eutanasi, men dei fleste av oss tenker vel at læra om at livet er heilagt og ukrenkeleg er ein sentral del av den kristne trua.
Olav Magnus Fredheim. Foto: Ingrid M. Hardang
Ulikt syn hos legar og lekfolk
Uavhengig av religion så er Fredheim og NKLFs syn på eutanasi på ingen måte i utakt med standpunktet til det øvrige norske fagmiljøet. Medan 60 % av danske legar oppgir at dei under visse omstende kunne ha støtta retten til eutanasi, gjeld dette berre 17 % av Noregs legar. Heller ikkje det politiske Noreg ser ut til å vere spesielt interessert i å sette eutanasi på dagsordenen. Ingen av stortingspartia er for eutanasi. Dette bortsett frå FrP som på sitt landsmøte i 2009 annonserte at dei ville gå inn for aktiv dødshjelp på sitt prinsipprogram, men partiet har sidan den gong ikkje sagt stort om denne saka. Trass i at det er få på stortinget som vil gjere eutanasi til si kampsak, verkar det som det norske folket har ei anna haldning i dette spørsmålet. I ei spørjeundersøking utført av Synovate svarar nemleg 70 % av dei spurte at dei heilt eller delvis er einige i at «en døende pasient, etter grundig overveielse, skal kunne få utskrevet en dødelig dose medisin av sin lege som vedkommende selv kan ta for å unngå store lidelser…”
Olav Magnus Fredheim er likevel ikkje sikker på kor mye ein kan dra ut frå desse tala.
– I noen grad kan det vere eit utrykk for at vi [legar]er i utakt med den generelle befolkninga, men det er nok også eit uttrykk for at desse spørjeundersøkingane ikkje er veldig presise – at ein ikkje skil godt nok mellom eutanasi og behandlingsbegrensande tiltak [populært kalla passiv dødshjelp]. Det har blitt gjort undersøkingar blant norske kreftpasientar, og i desse var det mange som sa at dei kunne tenke seg å ha eutanasi som ei muligheit, men ingen av dei sa at dei personleg faktisk kunne ønske seg det. Så om 70 % av folket meiner eutanasi burde vere lovleg, så er det i allefall ein veldig lav faktisk etterspørsel rundt tilbodet.
Ole Peder Kjeldstadli. Foto: Erling Lorentzen
Å testamentere sin død
At det skal vere ein låg reell etterspørsel etter eutanasi, er eit utsegn som resonnerer dårleg med Ole Peder Kjeldstadli. Kjeldstadli er humanist og styreleiar for Foreningen Retten til en verdig død (RVD).
– Ein ting er kva legane seier, men vi i vår foreining får stadig brev frå folk som ønskjer hjelp. Dette er fortvila folk med store smerter. Dei spør oss om tips om korleis dei kan få hjelp til å døy.
Foreningen Retten til en verdig død vart grunnlagt i 1977 og hadde den gong som formål å kjempe for ein pasients rett til å avstå frå livsbergande behandling, om han eller ho skulle ønske det. Dette gjennom å hjelpe folk til å opprette eit såkalla livstestament der ein kan skrive under på at det ikkje skal settast inn inn ekstraordinære tiltak for å halde pasienten i live i dei verste tilfella av sjukdom. Denne forma for passiv dødshjelp har gått frå å vere svært kontroversiell under datidas syn på helsevern, til å bli akseptert som god legepraksis i dag. No kjempar Kjeldstadli og RVD for at aktiv dødshjelp skal få like brei aksept.
– Mitt ønskje er at ein også skal få sjansen til å be om å få hjelp til å døy på ein barmhjertig måte – men da må vi få endra lovverket først.
Humanistar vil velje sjølv
Kjeldstadli har i lengre tid vore aktiv i Human-etisk forbund der han jobbar som gravferdstalar og vigslar. Han seier at det var gjennom denne typen arbeid at han seint på 80-talet kom i kontakt med lidande menneske med eit sterkt ønskje om å døy
– Vi veit at mellom 5 og 10 % av alle pasientar som er i ein terminalfase, har smertar som ikkje kan lindrast på ein god måte. Vi kjemper for at dei få menneskja som har det slik skal få hjelp til å komme ut av ein håplaus situasjon.
For Kjeldstadli er dette i bunn og grunn eit spørsmål om autonomi.
– Som humanist vil eg ha styring på livet mitt sjølv. Eg vil ikkje at noen andre skal bestemme over meg. Det er for meg noe merkeleg at human-etisk forbund i Noreg ikkje tar stilling til dette når den internasjonale humanistrørsla er for [eutanasi].
Humanisten meiner det også vil vere lettare å bearbeide sorg ved eit medlidenheitsdrap enn ved ein naturleg død.
– Om du har muligheita til bestemme når du skal døy og får hjelp til å ordne det, kan du samle alle dine næraste, snakke med kvar enkelt av dei og ta avskjed. Det syns eg er ein fin måte å døy på
Fleire av meiningsmotstandarane til Kjeldstadli og RVD peiker på at det vil vere vanskeleg å finne ei god ordning som både inkluderer dei aller svakaste pasientane, men som samtidig ekskluderer dei som ikkje er i nød. Det at ein har uuthaldelige lidingar treng ikkje å bety at ein er døande. Så kvar skal ein sette grensene? Kjeldstadli innrømmer at det å innføre eutanasi i det norske lovverket vil nødvendigvis by på ein del ubehagelege etiske spørsmål som det ikkje vil vere spesielt lett å svare på. Samtidig meiner han at det er viktig å ta opp slike spørsmål, i staden for å la debatten ligge død.
– Eg kan ikkje forstå at det skal vere vanskelegare å finne gode kriteria for å legalisere eutanasi i Noreg enn i Oregon, Washington, Belgia og Nederland.
Ein etisk skråplaneffekt?
Sjølv om Kjeldstadslis syn på eutanasi enno ikkje har stort gehør på tinget eller på sjukehusa, betyr ikkje dette at ei legalisering er ute av bildet. Trond Markestad som er leiar for Legeforeningens etikkråd, seier at det ikkje er utenkeleg at vi om ein del år vil få ei form for aktiv dødshjelp i Noreg. Sjølv om det er få land som i dag har eutanasi eller assistert sjølvmord i lovverket, meiner han at meir liberale haldningar både hos legar og folk elles ute i Europa kanskje vitnar om noe som er på veg. Markestad er sjølv ein motstandar:
– Eg er redd for at ei legalisering av eutanasi vil fungere som ein «slippery slope». Altså ein har denne skråplaneffekten ved at viss det blir lovleg, blir det vanskeleg å sette grenser og grensene vil etterkvart flytte seg.
Der talmaterialet frå dei statane som praktiserer eutanasi er tildels sprikande og uklart, peikar Markestad på at ein kan dokumentere visse tendensar.
– I Oregon, USA har ordninga [med eutanasi] vart i så få år at vi ikkje kan dokumentere noen utgliding av denne typen. Derimot når det gjeld ordninga i Nederland – der eutanasi i stor grad har vore akseptert som praksis lenge før loven vart implementert, ser vi her ein meir liberal praksis enn i Oregon.
Og Markestad fryktar at ein liberal praksis av eutanasi vil føre til ei endring i synet vårt på menneskeverd
– Det har skjedd ein enorm utvikling når det gjeld palliativ, smertelindrande behandling dei siste åra slik at den fysiske smerta ved sjukdom er noe vi meistrar stort sett. Men det er klart at om den eksistensielle smerta, det at ein føler at livet ikkje er verdt noe, skulle vere ein grunn for å be om dødshjelp, da tenker eg at samfunnet har overskridd ei grense.
I følgje humanisten Ole Peder Kjeldstadvik, så er det nettopp eit nytt syn på menneskeverd helsesystemet treng. Han tenker spesielt på korleis den nyleg avdøde Tony Nicklinson levde.
– Vi må ikkje gløyme at dette er ein realitet for mange. At det finst folk som ønskjer å ta sitt eige liv. Folk som, i den grad dei er stand til det, prøver å skaffe seg medisinar på illegalt vis, og som på andre måtar prøver å avslutte livet på eiga hand. Når ein må gå igjennom ein slik nedverdigande prosess for å få den hjelpa dei elles kunne ha fått av samfunnet – ja, da kan ein spørje seg sjølv om kva menneskeverd eigentleg går ut på.
Eutanasisaka er vanskeleg fordi ho tvinger oss til å ta stilling til ei heil rekke spørsmål på same tid: Kva vil det si å vere eit autonomt menneskje? Kva skal rollen til helsevesenet vere? Kva betyr eigentleg nestekjærleik overfor eit menneske som i si avmakt nektast fridomen til å velje å gjere slutt på sitt elende? I kva retning ville ei eventuell legalisering dra samfunnet vårt? Og kva for ein av desse faktorane skal vektleggjast mest når ein tar ei avgjerd?
Det som er sikkert er at vi neppe vil sleppe å svare på desse spørsmåla den dagen ein norsk «Nicklinson» gjer sitt krav om råderett over eige liv gjeldande i rettsvesenet her til lands.
Lenker:
- Foreningen Retten til en verdig død
- Meiningsmåling utført av Synovate
- Norges kristelige legeforening
- Tony Nicklinsons kronikk i Wiltshire times